MATAMATIK ve ASTRONOMI

MATEMATIK

Matamatikte de Müslümanlarin hizmetleri büyüktü. O kadar ki, bu alanda yaptiklari hizmet, günümüz Avrupa´sinda da hayranlik uyandirmaktadir.Meselâ Prof. Jaques Risler, "Renesansimizin matematik hocalari Müslümanlardir" derken Fransiz proffeörlerinden E.F. gautier de "Yalniz cebiri degil, diger matematik ilimlerini de, Avrupa kültür dâiresi, Müslümanlardan almis oldugu gibi, bugünkü Bati matematigi gercekten Islâm matematiginiden baska birsey degildir." demektedir.
Müslümanlarin Batili ilim adamlarina bu sözleri söylettirecek hizmetleri nelerdi? Özetle sunlari söyleyebiliriz. Herseyden önce rakamlari Avrupalilara ögretenler Müslümanlardi. Kullanilmasi güc olan Roma rakamlarini birakip Hind rakamlari denilen bu rakamlari Avrupa bir kac asir sonra elde edebildi. Ilk defa Kuzey Afrika`da Müslüman hocalardan ders alan gezgin Piza´li Leonardo Fibonacci (1170-1240), 1202´de kaleme aldigi eserinde Islâm rakamlarini kullandi.
Sifiri ilk defa kullanan Hârizmi (780-850) cebirin temellerini atmistir. Ilk cebir kitabini "El-Cebr ve´l Mukabele" adiyla o yazmis ve kitabin adi olan el-cebr, bati´ya "el-gebra" diye ufak bir telâffuz degisikligiyle aynen gecmistir. "El-Cebr" bugün "cebir"/"algebra" olarak okutulmaktadir.
Matematik alaninda Avrupa´ya hocalik yapan Müslüman bilginlerden biri de Battânî(858-929)dir. Jacques Rislere göre trigonometrinin gercek mânâda mûcidi Battânî´dir. Sinüs´ü bulanlar da Müslümanlardir. Müslümanlar sinüs´e ceyb derlerdi. Batililar bunu tercüme ederken sinus dediler.
Trigonometriye tanjant, kotenjant ve kosekanti Ebû´l Vefâ (940-998) kazandirmistir. Trigonometriyle ilgili ilk ciddî eseri ise Nasirüddin Tûs1i (1201-1274) yazmistir. Trigonometrideki dönüsüm formülleri de Ibni Yunus (?-1123)a aittir.
Newton´a dayandirilan binom formülünü cebire kazandiran ise Ömer Hayyam (?-1123) dir.Diferensiyel hesabi da Newton´dan önce Sâbit bin Kurrâ (?-901) tarafindan bulunmustur. Matematigin bir kolu olan calculus´u ilim dünyasina kazandiran da Sâbit bin Kurrâ olmustur. Geometriyi aritmetige ilk uygulayan bazilarinin savundugu gibi Dekart (1596-1650) degil, Müslüman bilginlerinden Sâbit bin Kurrâ´dir.
Spengler (1880-1936) matematikdeki fonksiyon fikrini tamamen Avrupa´ya ait oldugunu, fonksiyon denilince Avrupa´nin akla gelecegini, baska hicbir kültürde bu konuda bir ipucuna dahi rastlanmadigini söyler. Bu hususta genis arastirmalarda bulunan Muhammed Ikbal ise bu görüsü reddeder. Avrupalilardan birkac yüzyil önce fonksiyon fikrini ilk defa Beyrûnî´nin ortaya attigini söyler. Beyrûnî´nin basarilarinda bunu görmenin mümkün oldugunu belirtir. (Selâmet, 27 Haziran 1947 S:5).
Ondalik kesir sistemini bulan, bu konuda eser veren ilk bilgin Giyâsüddin Cemsid (?-1429) dir. Virgülü, aritmetik islemlerde ilk defa kullanan yine odur.

ASTRONOMI

Astronomiyi ele alacak olursak Müslüman âlimlerin en cok ilgilendikleri bir saha olarak görürüz. Islâm ülkelerinin hemen hemen her büyük sehrinde birer rasathâne bulunmaktaydi. Bu rasathânelerde Müslümanlar, öylesine gözlem ve incelemelerde bulundular ki, elde ettikleri neticelerle ilim dünyasina asirlarca yol gösterdiler. Tycho Brahe(1546-1601), Kopernik(1473-1543), Galile(1564-1642) gibi bir cok bati´li bilgine dahi ilham kaynagi oldular. Paris Islâm Enstitüsü eski profesörlerinden Jacques Risler Müslümanlarin rönesansa tesirlerini anlatirken; "Müslüman astronomlar matematik âlimleri derecesinde rönesansimizi tesir ettiler" der.
Müslüman bilginlerin astronomi alanindaki hizmetlerinden kisaca söz edelim.
Yildizlarin yer, yükseklik ve aralarindaki mesafeyi ölcmek gibi, bircok kullanilan usturblari "yeniden" denenebilecek sekilde gelistiren ve degisik sekillerini yapanlar Müslümanlardir. Bu konuda ilk eseri Mâsaallâh (?-815) verdi. Zerkalî (1029-1087) nin icâd ettigi yeni tip usturlab bir hârikaydi. Dünyanin yuvarlak olup döndügünü Müslüman âlimler Avrupalilardan cok önce biliyorladi. Beyrûnî, dünyanin hem kendi etrafinda, hem de günesin etrafinda döndügünü ispatlamisti. Hindistan´in Nendende sehri yakinlarinda yaptigi calismalar sonunda yerin capini ölcmeyi de basardi. Bu konuda ortaya attigi kanun , Avrupalilar´da Beyrûnî Kurali diye tanindi.
Daha 9.-10. yüyillardayken Mûsâ kardesler dünyanin cevresini ölctüler. Fergânî, ayni zamanda günesin yüzündeki lekeleri de kesfetmistir. Fergânî´nin astronomi alanindaki eserleri Avrupa´da 700 sene ders kitabi olarak okutuldu. Laland´a göre dünyanin en meshûr 20 astronomu arasinda yer alan Battânî´nin hazirladigi Sabiî Cetvelleri adindaki astronomi cetvelleri, Kopernik(1473-1543) devrine kadar Avrupa´da esas kabul edildi. O ayni zamanda günes yilini bugünküne tipa tip uyacak derecede (sadece 24 saniye fazla) hesapladi.
Hükümdar olmasina ragmen, kendisini ilme adayan Ulug bey (1394-1449), Semerkant´ta büyük bir rasathâne yaptirdi. Ilmî calismalariyla caginin en büyük astronomu oldu. Yasadigi yüzyilin Batlamyus´u ünvanini kazanan Ali Kuscu (?-1474) ise, ekliptik egimi bugünküne cok yakin olarak hesapladi (23°27'). Ekliptik egimini ilk dogru hesaplamasini ise Fergânî yapti. Bitrucî (13.yüzyil) gezegenlerin sürüklendiklerini dis merkezli dâirelere ait teoriyi cürüterek Kopernikus´ayol acti.
Câbir bin Eflah´in (12.yüzyil) yildizlarin yer ve aciliklarini ölcen azimut kadrani, Avrupa´da ancak 300 sene sonra Alman astronom Regiomontanus tarafindan ayni modele uygun olarak yapabildi. Bir cok Islâm âlimleri günes ve ay tutulmalarini rasat etti ve bu hususta aciklamalarda bulundu. Bunlar Islâm âlimlerinin astronomide yaptiklari hizmetlerden, sadece kücük bölümüdür.